Kazanç paylaşmaktan başka bir amaçla bir araya toplanan kimselerin, bilgilerini, çalışmalarını sürekli bîr şekilde birleştirmeleri sonucunda ortaya çıkan topluluğa, «dernek» (cemiyet) adı verilir.
Öğrenci dernekleri, spor kulüpleri, bilimsel dernekler, kamu çıkarlarına yararlı dernekler, işçi ve işveren sendikaları, esnaf dernekleri, hayır dernekleri, siyasal partiler gibi.Anayasa’nın 29. maddesinin 2. fıkrasında, dernek kurma hakkının kullanılışında uygulanacak şekil ve usullerin ayrı bîr kanunda göstereceği yazılıdır.
Bu maddedeki diğer kayıtlayıcı hükümlere uygun olarak yeni bîr Dernekler Kanunu (No. 1630) çıkarılmış ve 2.12.1972 tarihli 14379 sayılı Resmî Gazete’de yayınlanmak suretiyle yürürlüğe konulmuştur. Bu kanundan önce, derneklerle ilgili^hükümler, 1909 ve 1938 tarihli Cemiyetler Kanun’larında toplanmıştı.
Kazanç paylaşma dışında belirli ve ortak amacı gerçekleştirmek üzere en az 7 kişinin bilgilerini ve çalışmalarını sürekli olarak birleştirmeleri suretiyle dernek kurulur. Medenî haklarını kullanma ehliyetini haiz ve 18 yaşını bitirmiş bulunan herkes, önceden izin almaksızın dernek kurma hakkını kullanabilir. Ancak, siyasî partilerden çıkarılan veya bir siyasî partinin kapatılmasına sebep olan siyasî parti üyeleri ile ağır hapis ve 5 yıldan fazla hapis cezasına çarptırılmış olanlar dernek kuramazlar.
Dernekler, tüzüklerinde dernek olarak kurulma isteğini açığa vurmak, tüzüklerini kurulduğu yerin mülkîye âmirine vermekle tüzelkişilik kazanırlar. ‘Türk devletinin ülkesi ve milleti ile bölünmez bütünlüğünü bozmak, Cumhuriyefı, insan hak ve özgürlüklerini ortadan kaldırmak, kanunlara, genel ahlâka aykırı hareket etmek gibi davranışların gerçekleşmesi amacıyla demek kurmak yasaktır. Kanunun
4. maddesinde kurulması yasak dernekler etraflı surette sayılmıştır. Kanunun 5. maddesi hükmüne göre, derneklerin siyasî partilere sendikalara bağlılıklarını gösterebilecek adları, komünist ve anarşist ve faşist ve aynı anlama gelen adları ve bunlara ait işaretleri kullanmaları yasaktır. Uluslararası faaliyette bulunmak amacıyla da dernek kurulamaz.
Bir derneğin tüzüğünde aşağıdaki hususların belirtilmesi şarttır:
a) Derneğin adı ve merkezi,
b) Derneğin amacı ve bu amacı gerçekleştirmek için ne surette faaliyette bulunacağı,
c) Dernek kurucularının ad ve soyadları, meslek veya sanatları, ikâmetgâhları ve uyrukları,
ç) Derneğe üye olma, üyelikten çıkma ve çıkarılmanın şartları ve şekilleri,
d) Dernek Genel Kurulu’nun kuruluş şekli, toplanma zamanı,
e) Genel Kurul görevleri, yetkileri, oy kullanma ve. karar alma usul ve yeter sayıları,
f) Yönetim ve denetleme kurullarının ne surette -seçileceği,: asıl ve yedek, .üye sayısı, görev ve yetkileri,
g) Derneğin şubesi bulunup bulunmayacağı, bulunacak ise şubelerin nasıl kurulacağı, görev ve yetkileri ve dernek genel kurulunda şubelerin nasıl temsil edileceği,
h) Üyelerin, yılda 1.200,— lirayı geçmemek üzere verecekleri aidat miktarı,
O Derneğin iç denetim şekilleri,
j) Tüzüğün ne şekilde değiştirileceği,
k) Derneğin feshi halinde malların tasfiye şekli,
l) Dernek organlarının teşkiline kadar dernek işlerini yürütmeğe ve derneği temsile yetkili geçici yönetim kurulu üyelerinin ad ve soyadları ve ikâmetgâhları.
Tüzükler derneğin kurulduğu yerin, mülkiye âmirliğînce incelenip kanuna’ aykırı bulunmadığı takdirde bu sonuç derneğe bildirilir. Faaliyetleri il çevresini kapsayan derneklerin tüzükleri valilikçe, Türkiye ölçüsünde faaliyet gösterecek demeklerin tüzükleri de İçişleri Bakanlığınca incelenir.
Uluslararası beraberlik veya işbirliği yapılmasında fayda görülen hallerde; a) Uluslararası faaliyette bulunma amacını güden derneklerin kurulması, b) Mevcut derneklerin bu yönde faaliyette bulunması, c) İlk iki bentte sözü edilen derneklerin yurt dışında şube açması veya yurt dışındaki benzer amaçlı dernek veya teşekküllere katılması Bakanlar Kurulu’nun iznine bağlıdır.
Yurt dışında kurulan ve Uluslararası beraberlik ve işbirliği sağlamak amacını güden derneklerin Türkiye’de faaliyette bulunmalarına Bakanlar Kurulunca karâr verilebilir.Dernek tüzüğünün, kanuna uygun olduğu derneğe bildirilince, dernek sorumlularının, tebliğ tarihinden itibaren 15 gün içinde tüzüklerini bîr günlük gazete ile yayınlamalar rı zorunludur.
Tüzüklerin gazetede yayınlandığı gündenitibaren 6 ay içinde ilk genel kurul toplantısının yapılması ve dernek organlarının teşkili mecburiyeti vardır. Bu zorunluğa uymayan dernekler, idarece feshedilir.Dernekler için İçişleri Bakanlığı’nda ve her ilde, Dernekler Kütüğü kurulur.
Üyelik: Dernek kurma hakkına sahip herkes, derneklere üye olabilir. Ancak, öğrenci olmayanlar ile siyasî partilerden birine ka-, yıtlı bulunan öğrenciler, öğrenci derneklerine üye olamazlar. Türkiye’de ikâmet etmek hakkına sahip yabancılar üye olabilirler. Üyeliğe, dernek yönetim kurulu, en geç 30 gün içinde karar verir. Hiç kimse bir derneğe üye olmağa veya dernekte üye kalmağa zorlanamaz. Dernek üyeleri eşit haklara sahiptir. Dernek tüzüklerine bu eşitliği kısıtlayıcı veya bazı üyelere ayrıcalık tanıyan hükümler konulamaz. Her üyenin, genel kurulda bîr oy hakkı vardır.
Organlar: Her dernekte; a) Genel Kurul, b) Yönetim Kurulu, c) Denetleme Kurulu teşkili zorunludur. Dernekler,-.- çalışmalarını kolaylaştırmak ve gelîştjrmek için başka organlar da kurabilirler. Ancak, bu organlara saydığımız organların görev, yetki ve sorumlulukları devredilemez.
Genel Kurul. — a) Dernek tüzüğünde belli edilen zamanlarda «olağan», b) Yönetim ve denetleme kurullarının gerekli gördüğü hallerde yahut dernek üyelerinden beşte birinin yazılı isteği üzerine «olağanüstü» toplanır.
Olağan genel kurul toplantılarının azamî iki yılda bir yapılması zorunludur.Genel Kurul, toplantıya Yönetim Kurulunca çağrılır. Denetleme kurulunun isteği, veya dernek üyelerinin beşte birinin yazılı isteği üzerine yönetim kurulu, genel kurulu bir ay içinde toplantıya çağırmazsa, denetleme kurulu veya toplantı isteğinde bulunan üyelerden bîrinin müracaatı üzerine mahalli sulh hukuk hâkimi dernek üyeleri arasından üç kişilik bir heyeti, genel kurulu toplantıya çağırmakla görevlendirir.
Genel Kurula katılma hakkına sahip üyeler, en az 10 gün önceden, toplantının günü, saati, yeri ve gündemi iki gazete ile ilân edilmek suretiyle toplantıya çağırılırlar ve keyfiyet mülkiye âmirine yazı ile bildirilir.Toplantı geri kaldığı takdirde üyeler, ikinci toplantı tarihinden en az , 5 gün önceden geri bırakılma sebepleriyle, toplantının günü, saati, yeri ve gündemi gazete ile ilân edilerek yeniden çağırılırlar ve durum mülkiye âmirine yazı ile bildirilir. Genel kurul toplantısı birden fazla geri bırakılamaz.
Genel Kurul toplantısı, dernek merkezinin bulunduğu yerde yapılır.Genel kurul, kurula katılma hakkına sahip üyelerin yarıdan bir fazlasının huzuriy-(e toplanır. İlk toplantıda yeter sayı sağlanmazsa ikinci toplantıda çoğunluk aranmaz. Ancak, ikinci toplantıya katılan üye sayısı, yönetim ve denetleme kurulları üye tamsayıları toplamının iki katından aşağı .olamaz.
Genel Kurul toplantısı, ilânda belirtilen gün, saat ve yerde yapılır. Genel Kurula katılma hakkına sahip üyelerin adlarını gösteren listedeki adları hizasını imza ederektoplantı yerine girerler. Yeter sayı sağlanmışsa, toplantı, yönetim kurulunca açılır.
Toplantıyı yönetmek için bir başkan, yeteri kadar başkanvekili ile kâtip seçilir. Toplantı, böylece kurulan başkanlık divanınca yönetilir. Toplantıda, yâlnız gündemdeki maddeler görüşülür. Ancak, hazır bulunan üyelerin en az onda biri tarafından görüşülmesi istenen konuların gündeme eklenmesi zorunludur.
Genel Kurul, derneğin en yüksek karar organı olup diğer organları seçer, gerektiğinde tüzüğü değiştirir, kurulları ibra eder, bütçeyi onar, taşınmaz malların satın alınması veya satılması yetkisini verir, derneğin federasyonlara katılması ve ayrılması, u-luslararası faaliyette bulunması veya feshi için karar verir.
Yönetim Kurulu. — 3 asıl ve 3 yedek ü-yeden az olmamak üzere genel kurulca seçilir. Derneği temsil etmek, bu hususta yetki vermek, şube açmak, bütçesini uygulamak ve tüzükte yazılı diğer işleri yapmak ve yetkileri kullanmak yönetim kuruluna aittir.
Denetleme Kurulu. — 3 asıl ve 3 yedek üyeden az olmamak üzere genel kurulca seçilir.
Genel Kurulda yapılan seçimler, 7 gün içinde organlara asıl ve yedek olarak seçilenlerin adları, soyadları, meslekleri ve adresleri mülkiye âmirine bildirilir.Şubeler. Dernekler, tüzüklerinde belirtilmiş olmak kaydiyle gerekli-görülen yerlerde şube açabilirler. Yönetim Kurulu’nca yetkili kılınan en az üç kişi tarafından şubenin açılacağı yerin mülkiye âmirine yazı ile müracaat edilir. Şube kurucularının şubenin açılacağı yerde en az 6 aydan beri ikâmet etmeleri şarttır. Şubeler de üç ana organa sahiptirler.
Birleşmeler,Federasyonlar, kuruluş a-maçları aynı olan en az iki derneğin, amaçlarını gerçekleştirmek üzere üye sıfatiyle bir araya gelmelerinden, konfederasyonlar ise kuruluş araçları aynı olan en az iki federasyonun üye sıfatiyle bîr ‘araya gelmelerinden kurulur.
Federasyonlar ve konfederasyonlar hakkında da 1630 sayılı Dernekler Kanunu hükümleri uygulanır. Dernekler, bu iki biçimden başka şekilde örgütlenemezler.